Gia Cát Lượng và Tư Mã Ý là đối thủ bất phân thắng bại suốt nhiều năm trời. Thế nhưng cuối cùng mưu sĩ của Tào Ngụy vẫn “trên cơ” vị quân sư kỳ tài của Thục Hán vì phát hiện ra điểm yếu chí mạng của đối phương.

Trong “Tam Quốc Diễn Nghĩa”, Gia Cát Lượng là một trong những nhân vật được miêu tả rất tài giỏi, am hiểu về thiên văn, địa lý. Ông không chỉ là người có tài về kế sách mưu lược mà còn trung thành và yêu nước. Trong số những mưu sĩ thời xưa, hiếm ai có thể vượt qua Gia Cát Lượng. Trong số đó, người có thể so sánh với Gia Cát Lượng và được coi là đối thủ duy nhất của vị tướng nhà Thục có lẽ là Tư Mã Ý. Hai người được coi là kỳ phùng địch thủ, đấu với nhau suốt mười mấy năm trời mà chưa phân thắng bại.

Gia Cát Lượng và Tư Mã Ý đều là những nhân tài hiếm có thời Tam Quốc, từng là trụ cột chèo lái hai nước Thục và Ngụy nổi danh lúc bấy giờ.

Tư Mã Ý không chỉ trở thành đối thủ lớn nhất của Gia Cát Lượng mà còn là người rất hiểu với vị thừa tướng nhà Thục. Ông từng chỉ ra chính xác những khuyết điểm của Gia Cát Lượng, có thể tóm tắt trong 26 chữ. Và điểm yếu này cũng chính là lý do khiến Gia Cát Lượng thất bại trong việc Bắc phạt, thống nhất tam quốc.

Trong suốt cuộc đời của Gia Cát Lượng, nửa đầu cuộc đời ông sống ẩn dật, nửa sau cuộc đời ông đặc biệt giúp đỡ Lưu Bị thành lập nước Thục. Sau khi Lưu Bị qua đời, ông đã cố gắng hết sức để hỗ trợ Lưu Thiện, đích thân xử lý mọi công việc chính trị. Sau này, để chấn hưng nhà Hán, Gia Cát Lượng đã thực hiện 5 cuộc viễn chinh Bắc phạt, cuối cùng ông bị bệnh do làm việc quá sức và qua đời ở gò Ngũ Trượng Nguyên.

Tuy nhiên, dù Gia Cát Lượng có hoàn hảo đến đâu thì cũng không tránh được những thiếu sót và khuyết điểm. Ai đã đọc “Tam Quốc Diễn Nghĩa” đều biết rằng Tư Mã Ý có thể được coi là đối thủ mạnh nhất của Gia Cát Lượng. Cả hai dường như là thiên địch nhưng cũng như những người tri kỉ hiểu nhau nhất; vì vậy, khi nhắc đến điểm yếu của Gia Cát Lượng, Tư Mã Ý đã thẳng thắn nói ra: “Có tham vọng nhưng không nhìn thấy cơ hội, có nhiều kế hoạch nhưng ít quyết định, làm quân sư tốt nhưng không có quyền lực”. Điều này có nghĩa là Gia Cát Lượng có tham vọng lớn khôi phục Hán thất nhưng không có cơ hội, có nhiều kế sách hay nhưng lại ít quyết định (có nghĩa là ông có nhiều kế sách dùng binh nhưng lại là người rất cẩn trọng, thiếu kinh nghiệm thực tế chiến đấu, phải thấy được chắc chắn thắng mới dám quyết đánh), dù là người rất tài giỏi nhưng lại không thể tự mình quyết định bởi một lòng trung thành phụng mệnh hoàng đế.

Nhiều sử gia đời sau cũng cho rằng tuy công lao của Gia Cát Lượng đối với nước Thục rất lớn nhưng sự đánh giá của Tư Mã Ý đối với ông vẫn rất khách quan. Tuy nhiên, dù thế nào đi nữa, sự đánh giá tài năng của Gia Cát Lượng trong lịch sử vẫn rất cao đối với nước Thục. Lòng trung thành của ông càng được ngưỡng mộ hơn.